Tala, tela, tila, tola, tula

TALA, TELA, TILA, TOLA, TULA

tala - kahulugan ay bituin at lista

itala mo sa kwaderno ang iyong ruta

isinulat ko ang nasa aking memorya

na baka sa kasaysayan ay mahalaga

tela - ito ang anumang hinabing hibla

ng mahimaymay na bagay tulad ng seda

tinatahi tulad ng t-shirt, polo't saya

na isinusuot pananggalang ng masa

tila - pagtigil ng ambon, ulan o bagyo

o singkahulugan ng mistula, animo

tila ba ako'y matikas na kabalyero

sa isang himagsikang dapat ipanalo

tola - ito pala'y nahihinggil sa butlig

na sa mga bata'y namumuo sa bibig

pag-unat din sa nakabaluktot na bisig

salitang ugat din ng tinola kung ibig

tula - madalas gawin ng abang makata

na sa araw at gabi ay katha ng katha

nginunguya ang samutsaring isyu't paksa

ng anuman, lipunan, kalikasan, dukha

- gregoriovbituinjr.

02.06.2025

* krosword mula sa pahayagang Bulgar, Enero 29, 2025, p.11

* kahulugan ng tola - mula sa UP Diksiyonaryong Filipino, p. 1265

Sa hagdanan kong aklat

SA HAGDANAN KONG AKLAT

sa aking pagbabasa

ako'y nakapupunta

sa bansang iba't iba

kahalubilo'y masa

taos pasasalamat

sa hagdanan kong aklat

pagkat nadadalumat

mga paksang nagkalat

tara, kaibigan ko

galugarin ang mundo

tara, maglakbay tayo

at magbasa ng libro

salamat sa hagdanan

kong aklat, sambayanan

ay ating bahaginan

ng tamong karunungan

- gregoriovbituinjr.

02.06.2025

* litrato mula sa google

Ang nawawalang taludtod sa tulang "Engkantado" ni Jose Corazon de Jesus

ANG NAWAWALANG TALUDTOD SA TULANG "ENGKANTADO" NI JOSE CORAZON DE JESUS

Maikling sanaysay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nitong isyu ng Liwayway, Nobyembre 2024, pahina 96, ay muling nalathala ang tulang "Enkantado" ni Jose Corazon de Jesus, na kilala ring Huseng Batute, ang unang hari ng Balagtasan. Unang nalathala iyon sa Liwayway noong Hulyo 14, 1923, isandaan at isang taon na ang nakararaan.

Agad ko namang hinanap ang dalawa kong edisyon ng aklat na "Jose Corazon de Jesus: Mga Piling Tula" sa pagbabakasakaling bagong saliksik iyon na wala sa nasabing aklat. Subalit naroon sa dalawang edisyon ang nasabing tula. Ang pamagat ay "Engkantado" na may g.

Ang nasabing tula'y nasa pahina 24-25 ng unang edisyon ng aklat, na unang nilathala ng Aklat Balagtasyano noong 1984 at muling nilathala ng De La Salle University Press noong 1995. Ang unang bersyon ay may 131 tula.

Nasa pahina 64-65 naman ng "Binagong Edisyon" ang nasabing tula, na inilathala naman ng San Anselmo Press nitong 2022. Naglalaman iyon ng 112 tula. Nasulat ko na sa isa pang artikulo na nabawasan ng labingsiyam na tula ang edisyong ito ng aklat.

Si Huseng Batute ay batikan na sa pagsusulat ng tulang may sukat at tugma. Subalit sa pagsusuri sa nasabing tula, kapuna-puna na nawala ang isang taludtod sa dalawang aklat na nilathala ng editor na si Virgilio Almario. Kaya mapapansing pito ang taludtod sa unang saknong habang walong taludtod naman sa ikalawa hanggang ikalimang saknong.

Nakita natin ang nawawalang isang taludtod sa magasing Liwayway sa isyung Nobyembre 2024. Kaya sumakto nang tigwawalong taludtod ang limang saknong. Ang unang dalawang taludtod ay tigaanim na pantig habang ang ikatlo hanggang ikawalong saknong ay tiglalabindalawahing pantig.

Sa orihinal ay walang bilang ng taludtod na naka-Roman numeral, habang sa Liwayway ay mayroon. Dagdag pa, mukhang naghalo ang nawawalang taludtod sa isa pa, na nasa unang saknong. Sa aklat ni Almario ay ganito:

May mga pakpak pa't nangagkikisapan

Habang sa muling inilathala ng Liwayway:

May mga pakpak pa't nangagsasayawan,

May tungkod na gintong nangagkikisapan

Bakit kaya nakaligtaan ni Ginoong Almario na sipiin ang taludtod na nawawala? O iyon ay dahil sa pagkapagod at pagmamadali? 1984 pa iyon unang nalathala. At naulit muli iyon sa ikalawang edisyon ng aklat nitong 2022. Sana'y maitama na ito sa ikatlong edisyon.

Gayunman, maraming salamat sa Liwayway at natagpuan ang nawawalang taludtod.

Dagdag pa, ang salitang "nangagkikisapan" sa unang edisyon at sa Liwayway ay naging "nangagkikislapan" sa ikalawang edisyon ng aklat. Iba ang kisap sa kislap. Alin ang tama, o alin ang ginamit ni de Jesus?

Isa pa, ang salitang "tiktik" sa ikatlong saknong, ikaapat na taludtod, sa dalawang aklat ni Almario, ay "titik" naman ang nakasulat sa muling lathala ng Liwayway. Batid natin iba ang "tiktik" na maaaring mangahulugang uri ng ibon na ang huni umano'y nagbabadyang may aswang sa paligid, o pagkaubos hanggang sa huling patak, o kaya'y espiya (mula sa UP Diksiyonaryong Filipino, 1253). Ang "titik" naman ay letra. Alin ang ginamit ni de Jesus?

Maliit na isyu na lamang ang mga typo error, kung meron nga. Tulad ng salitang "nar'on" sa ikalimang saknong, ikaapat na taludtod sa dalawang aklat ni Almario, ay naging "naron" sa Liwayway. Pati ang salitang "k'weba" sa aklat ni Almario ay naging kueba sa Liwayway sa gayong saknong din. Typo error ba kaya iwinasto ni Almario? At pinanatili ba ng Liwayway kung paano iyon nalathala noon, o kung paano isinulat ni de Jesus?

Halina't basahin natin ang buong tula, habang ang nasa panaklong ang nawawalang taludtod, na natagpuan natin sa Liwayway:

ENGKANTADO

ni Jose Corazon de Jesus

Ang plautang kristal

Ay aking hinipan

At ang mga ada ay nangaglapitan

May mga pakpak pa't (nangagsasayawan,

May tungkod na gintong) nangagkikisapan;

Sa adang dumating sa aking harapan,

Na nagsisipanggaling sa kung saan-saan,

Ang di ko nakita'y tanging ikaw lamang!

Ang nakar kong singsing

Ay aking sinaling

At ang mga nimpa ay nangagsirating,

May mga koronang liryo, rosa't hasmin,

Sapot ng gagamba ang damit na angkin.

Sa nimpang dumalo't bumati sa akin,

Tanging ikaw lamang ang di ko napansin,

Diwatang nagtago sa aking paningin.

Sa lungkot ko'y agad

Na kita'y hinanap!

Sandalyas kong gintong sa dulo'y may pakpak

At isinuot ko nang ako'y ilipad...

Aking kinabayo ang hanging habagat

At ginawang tiktik ang lintik at kidlat.

Natawid ko naman ang lawak ng dagat

At aking narating ang pusod ng gubat.

Ang espadang apoy

Ay tangan ko noon:

At tinataga ko ang buong maghapon,

At hinahawi ko ang bagyo't daluyong.

Hinukay ang lupa, wala ka rin doon,

Biniyak ang langit, di ka rin natunton.

Wala kahit saan, saanman magtanong,

Ikaw kaya giliw ay saan naroon?

Subalit sa isang

Madilim na kueba

Ng bruha't demonyong nagsasayawan pa,

Nar'on ka, may gapos... Sa apoy, nar'on ka!

Ang singsing ko'y biglang kiniskis pagdaka't

Ang buong impierno sa sangkisapmata

Ay naging palasyong rubi't esmeralda,

Niyakap mo ako at hinagkan kita.

02.05.2025

Ang sinumang bayani'y nagsimulang aktibista

ANG SINUMANG BAYANI'Y NAGSIMULANG AKTIBISTA

ang sinumang bayani'y nagsimulang aktibista

ipinaglaban ang kagalingan ng mamamayan

laban sa naghaharing burgesya't oligarkiya

ipinaglaban ang hustisya't paglaya ng bayan

di sila oo lang ng oo't tanggap ang tiwali

nais nilang maitama ang kalagayang mali

bawat pagpapasya nila'y pagbabakasakali

upang mabago lang ang sistemang nakamumuhi

kaapihan ng bayan ay nilarawan sa Noli

at Fili kaya namulat ni Rizal ang marami

dahil doon inakusahan siyang nagrebelde

sa Espanya, binaril sa Bagumbayan, bayani

pinangunahan ni Bonifacio ang Katipunan

at naitatag ang bansa nang sedula'y pinunit

na simula ng himagsikan tungong kalayaan

subalit siya'y pinaslang pati kanyang kapatid

ang misyon niya'y itinuloy ni Macario Sakay

kapanalig ng Katipunan, talagang mahusay

sumuko sa Kano para sa Asembliyang pakay

kasama si Lucio De Vega, sila ay binitay

si Jose Abad Santos, ayon sa kwento ng anak

ay naging tapat sa bayan, pinugutan ng Hapon

kayrami pang lumaban, gamit ma'y pluma o itak

aktibista silang paglaya ng bayan ang misyon

taospusong pagpupugay sa bawat aktibista

na lumaban sa pang-aapi't pagsasamantala

kumikilos upang itayo'y pantay na sistema

isang lipunang manggagawa, gobyerno ng masa

- gregoriovbituinjr.

02.05.2025

Pananghalian

PANANGHALIAN

payak lang ang pananghalian

ginisang sardinas na naman

pagkain ng nagmamakata

matapos magmuni't tumula

kahit papaano'y nabusog

sa ulam na may konting sahog

na kamatis, bawang, sibuyas

upang katawan ko'y lumakas

tara, kain tayo, katoto

ulam ko man ay di adobo

mabuti't may pagkaing sapat

na dapat ipagpasalamat

ginisang sardinas mang ulam

ngunit sadyang nakatatakam

- gregoriovbituinjr.

02.05.2025

Ginahasa ng parak

GINAHASA NG  PARAK

isang babae ang pinagsamantalahan

ng isang pulis, ito na'y dinisarmahan

at tinanggalan ng tsapa, mabuti na lang

krimeng nagawa'y dapat niyang panagutan

isa pa naman siyang alagad ng batas

sa pakikitungo sa kapwa'y di parehas

anong nasok sa isip at naging marahas

nang dahil sa kalibugan ay naging hudas

sapilitan daw na pinainom ng droga

ang babae at sa isang bukid dinala

at doon hinalay ang kawawang biktima

ngayon, nasa ospital nang dahil sa trauma

dininig daw ay kasong administratibo

laban sa suspek, bakit ganoon ang kaso?

dapat kasong kriminal ang isampa rito

pagkat nanggahasa ang suspek, krimen ito

dahil ba siya'y pulis na may sinasabi?

parak na parang lumalapa lang ng karne

dapat lang managot ang pulis na salbahe

at bigyang hustisya ang kawawang babae

- gregoriovbituinjr.

02.05.2025

* ulat mula sa pahayagang Abante Tonite, Pebrero 4, 2025, tampok na balita (headline) at pahina 2

Ang punong apalit

ANG PUNONG APALIT

Labing-isa Pahalang - ang tanong:

Puno na ginagawang pabango

Apalit ang lumabas na tugon

na kapangalan ng bayan ito

sa Pampanga, may bayang Apalit

baka doon iyon pinangalan

pagkat kayraming punong apalit

na kinabuhay ng mamamayan

tulad ng Calumpit sa Bulacan

bunga ng kalumpit ay malasa

nabatid ko iyon sa Balayan

sa Batangas, na tanim ng lola

kayraming pinangalan sa punò

tulad ng Apalit at Calumpit

na pangalan ay doon hinangò

kaya sa krosword, di na sumirit

- gregoriovbituinjr.

02.04.2025

* krosword mula sa pahayagang Pang-Masa, Pebrero 4, 2025, p.7

* apalit - punungkahoy (genus Santalum) na mabango, mula sa UP Diksiyonaryong Filipino, p. 65

Panaginip at alalahanin

PANAGINIP AT ALALAHANIN

madaling araw, madilim pa ang paligid

anong lamig na amihan ang inihatid

nagising sa gunitang di mapatid-patid

sa mata animo'y may luhang nangingilid

tila nalunod sa dagat, habol hininga

bunga ba iyon ng panaginip kanina

o iyon ay suliraning nasa dibdib na

habang sa isip may pag-asang nababasa

madaling araw, nais ko muling lumipad

na sa lupa mga paa'y di sumasayad

tawirin ang bundok o saanman mapadpad

habang natatanaw ang iba't ibang pugad

tahimik, dumaang awto lang ang maingay

bagamat dama sa puso ang dusa't lumbay

tanging nagagawa pa'y ang magnilay-nilay

at sa pagkatha ng kwento'y magpakahusay

- gregoriovbituinjr.

02.04.2025

Mas makapal ang balat ng trapo

MAS MAKAPAL ANG BALAT NG TRAPO

kaytinding banat ni Pooroy sa komiks
siya'y para ring environmentalist
endangered na raw ang mga buwaya
ngunit corrupt politicians ay di pa

balat daw ng buwaya ay makapal
magandang pangsapatos, magtatagal
mas maganda raw ang balat ng trapo
mas makapal, di pa endangered ito

kung babasahin mo'y pulos patama
di lang patawa, mayroong adhika
ang masapol kung sinong masasapol
marahil pati sistemang masahol

natawa man tayo ngunit mabigat
totoo sa buhay ang kanyang banat

- gregoriovbituinjr.
02.03.2025

* mula sa pahayagang Remate, Pebrero 3, 2025, p.3

Resign All!

RESIGN ALL!

dalawang pangunahing pinuno, panagutin!

nagbabalik sa alaala ang nakaraan

nang Resign All ay isinisigaw ng mariin

ng masang umaayaw na sa katiwalian

noon, tanda ko pa, patalsikin ang buwaya

papalit ang buwitre! kaya sigaw: Resign All!

ngayon, dalawang lider dulot sa masa'y dusa

ang dapat nang panagutin ng bayan: Resign All!

badyet para sa karapatan sa kalusugan

ay tinanggal umano, nilagay pang-ayuda

ng mga trapong nais manalo sa halalan

badyet ng bayan, ginapang daw ng dinastiya

pondong milyones, labing-isang araw lang ubos

pati confidential fund, di maipaliwanag

sa bayan kung paano ginamit at ginastos

bayan ba'y mananahimik lang? di ba papalag?

papayag pa ba tayong ganyan ang namumuno?

sa katiwalian na'y talamak at masahol

aba'y wakasan ang ganyang klaseng pamumuno

ay, ang sambayanan ba'y muling magpapabudol?

- gregoriovbituinjr.

02.03.2025

* litratong kuha ng makatang gala sa dinaluhang rali ng sambayanan sa Edsa noong Enero 31, 2025

Maganda ang kayumanggi

MAGANDA ANG KAYUMANGGI

maganda ba ang maputi?

kahit pangit ang ugali

pangit ba ang kayumanggi?

na kutis ng ating lahi

di tayo Amerikano

o kaya'y Yuropeyano

tayo nga'y mga Asyano

taga-Pinas na totoo

kaya bakit yuyurakan

ang ating balat, kabayan

kahit kutis natin naman

kayumangging kaligatan

ang kayumanggi'y maganda

lalo't dalagang morena

di ang maputing artista

na madrasta kung umasta

sa puti'y huwag mawili

lalo't mga mapang-api

baka tayo ay magsisi

pagsisisi'y nasa huli

- gregoriovbituinjr.

02.02.2025

Ang punò ng Elena ay Ipil

ANG PUNÒ NG ELENA AY IPIL

batid ko na noong ako'y bata pa

na ang puno ng Ipil ay Elena

narinig ko sa nayon ng Sampaga

sa Batangas, lalawigan ni ama

hanggang nakita sa palaisipan

nasa Dalawampu't Apat Pahalang

Punong Santa Elena'y katanungan

binilang ko, apat na titik lamang

akala ko'y santo, di pala, punò

aba'y Ipil ang agad kong nahulô

buti't salitang ito'y di naglahò

kaya krosword ay nasagot kong buô

sa palaisipan nga'y nawiwili

at utak ay nahahasang maigi

nilalaro ko sa araw at gabi

pag pahinga't libangin ang sarili

- gregoriovbituinjr.

02.02.2025

* palaisipan mula sa pahayagang Pang-Masa, Pebrero 2, 2025, p.7

Paglutas sa suliranin ng bayan

PAGLUTAS SA SULIRANIN NG BAYAN

kayraming suliranin ng bayan

na dapat mabigyang kalutasan

kayraming masang nahihirapan

pagkatao pa'y niyuyurakan

habang bundat ay humahalakhak

trapong ganid ay indak ng indak

oligarkiya pa'y nanghahamak

dukha'y pinagagapang sa lusak

dinastiya'y dapat nang lipulin

lalo ang oligarkiyang sakim

pati trapong ang ngiti'y malagim

kaya lipunan ay nagdidilim

organisahin ang manggagawa

sila ang hukbong mapagpalaya

uri silang sa burgesya'y banta

ngunit kakampi ng kapwa dukha

ganyang sistema'y di na malunok

ang dukha'y di dapat laging lugmok

ibagsak ang mga nasa tuktok

baguhin na ang sistemang bulok

- gregoriovbituinjr.

02.02.2025

Ang punò

ANG PUNÒ

kaysarap pagmasdan ng punong nadaanan

ang lilim niya'y pag-asang dulot sa tanan

marami siyang naitutulong sa bayan

malinis na hangin at bungang kailangan

halina't pagmasdan ang kanyang mga ugat

at tiyak, marami tayong madadalumat

anya, magpakumbaba kahit umaangat

anya pa, linisin ang basurang nagkalat

sa ilalim ng puno'y kaysarap magpulong

kasama ang dukhang sa hirap nakabaon

talakayin kung paano makakaahon

sa hirap o marahil ay magrebolusyon

ang puno ay kapara rin ng mga tao

bata pa'y inaalagaan nang totoo

hanggang magdalaga o magbinata ito

pitasin at kainin yaong bunga nito

halina't magtanim tayo ng mga punò

sa parang, sa kabundukan, saanmang dakò

at diligan natin ng tubig, luha't pusò

hanggang bagong kagubatan yaong mahangò

- gregoriovbituinjr.

02.01.2025

* litratong kuha ng makatang gala sa isang mapunong lugar sa UP Diliman

Lakad-lakbay

LAKAD-LAKBAY

oo, lakad lang ako ng lakad

kung saan-saan din napapadpad

lakad lang, pagninilay ang hangad

buti't di nasasagi ng awto,

ng dyip, bus, trak, taksi, motorsiklo

o ng anumang sasakyan dito

anong hirap kung magkakapilay

lalo't madalas tulalang tunay

dahil sa panay na pagninilay

kapara ko'y si Samwel Bilibit

di naman siya Samwel Bilibid

na sa Muntinlupa nakapiit

aba'y lakad lang sa pupuntahan

na ehersisyo na ng katawan

bilin sa sarili ay: Ingat lang!

- gregoriovbituinjr.

02.01.2025

* litratong kuha ng makatang gala sa lansangan palabas ng UP Diliman

Ang mga pakpak nina Daedalus at Icarus

ANG MGA PAKPAK NINA DAEDALUS AT ICARUS

kung nais mong maabot / ang langit sa paglipad

iwan ang mga bagay / na sa iyo'y pabigat

patibayin ang bagwis / upang sa pagpagaspas

ay di masira, baka / tuluyan kang bumagsak

may alamat nga noon / na batid ko pang lubos

hinggil sa kanaisan / ng amang si Daedalus

na gumawa ng pakpak / na talagang maayos

kasama'y kanyang anak / na ngalan ay Icarus

gawa ang pakpak mula / pagkit at balahibo

nais nilang takasan / ang piitan sa Creto

habang bilin ng ama'y / huwag taasang todo

ang paglipad, sa araw / matunaw na totoo

subaiit di sinunod / ni Icarus ang ama

sa taas ng paglipad / ay bumulusok siya

pagkat pagkit sa pakpak / ay natunaw talaga

at kamatayan niya'y / natamo kapagdaka

- gregoriovbituinjr.

02.01.2025

* litrato mula sa google